BIBLIJA NA SRPSKOM JEZIKU

Sveto pismo je među Srbima već više od 11 vekova; na njemu su Srbi gradili svoju pismenost, književnost, jezik kojim danas govore, duhovnost, umetnost, kulturu, moral i istoriju. Jedan od najstarijih rukopisa vezanih za srpski jezik i područje je upravo jedno jevanđelje (Marijinsko), najlepša srpska srednjovekovna knjiga je jevanđelje (Miroslavljevo), najstarija poznata štampana knjiga na srpskom je psaltir (Cetinjski), prva knjiga štampana u Beogradu je jevanđelje (Beogradsko), itd.

Ćirilo i Metodije

Prvi prevod Svetog pisma na staroslovenski jezik datiran je na 9. vek i načinili su ga Ćirilo (826-869), poznat još i kao Konstantin Filozof ili Konstantin Solunski, i Metodije (815-885). Sinovi Lava, bogatog solunskog oficira i komandanta grada, imali su prilike da se sretnu s dijalektom staroslovenskog jezika u tom delu Makedonije još tokom svoga detinjstva. Osim toga, Metodije je imao diplomatskog iskustva sa Slovenima jer je, kao i otac, bio upravitelj provincije (Strumičke), a Ćirilo je bio učeni monah i poznavalac Slovena.
Za jezik prevoda braća su iskoristila govorni slovenski, jezik s kojim su se upoznali još u detinjstvu. Na taj način je dijalekt makedonskih Slovena postao staroslovenski jezik, koji se zadržao sve do danas u liturgiji Ruske pravoslavne crkve, Srpske pravoslavne crkve i nekih drugih pravoslavnih crkava. Ovaj događaj je od istorijskog značaja za hrišćansku crkvu. Sloveni (Poljaci, Moravci – Česi i Slovaci, Srbi, Bugari i dr.) tako su stekli posebnu prednost koju nijedan narod Zapadne Evrope tada nije uživao, slušali su Sveto pismo i službu Božju na jeziku koji su mogli da razumeju.
Poznato je da su braća prevela skoro čitav Novi zavet, a Metodije je sa učenicima nastavio da prevodi i do 884. godine završio Stari zavet, prvo u obliku parimejnika, a kasnije kao pojedinačne sveske. Zna se da nije prevodio apokrifne knjige. Jezik prevedenih knjiga Staroga zaveta ukazuje na to da je više učenika učestvovalo u radu i da nije izvršeno ujednačavanje stilova i rečnika.

Metodijevi učenici

Po povratku iz Moravske u Bugarsku 885. godine, Metodijevi učenici Gorazd, Naum, Sava, Angelarije i Kliment doneli su crkvene knjige i prevode. Neki od njih želeli su da pomognu ponovnu evangelizaciju Balkana s namerom da se hrišćanstvo na ovim prostorima još više učvrsti kada se u crkvi propoveda na jeziku koji je bio blizak narodnom. To je bila namera i vizantijskog cara, koji je južne Slovene želeo da odvoji od uticaja Rima. Srbija se nalazila na međi Istoka i Zapada, i povremeno je dolazilo do kolebanja u vezi priklanjanja istočnoj i zapadnoj crkvi. Međutim, ubrzo je došlo do odluke. Kada su Metodijevi učenici doš­li u Srbiju, veruje se da su doneli prevod čitave Biblije. Narod je mogao da sluša i razume Božju reč. Sa učenicima je stigla i glagoljica, koja će tek kasnije biti zamenjena ćirilicom.
“Rad učenika slovenskih apostola… toliko je utvrdilo hrišćanstvo i među Srbima, da se može reći: početkom 10. stoleća je hristijaniziranje Srba dovršeno…”

Marijinsko jevanđelje

Marijinsko jevanđelje je jedan od najstarijih prevoda četvorojevanđelja s grčkog na staroslovenski jezik, i predstav­lja najstarije poznato jevanđelje – četvorojevanđelje koje se može smatrati i srpskim, a ne samo staroslovenskim. Veruje se da je to najstarije očuvano delo srpske književnosti. Pisano je krajem 10. ili početkom 11. veka, na jugu Srbije, na granici s Makedonijom. To je rukopisna knjiga na staroslovenskom jeziku, ali se može smatrati da je srpske redakcije (staroslovenski jezik koji se govorio na teritoriji Srbije), pisana glagoljicom, ali sa srpskim ćirilskim oznakama na belinama margina. Rađena je na uštavljenoj životinjskoj koži – pergamentu, koji je bio veoma skup. Kao i mnogi drugi spomenici srpske pismenosti i duhovnosti, ovo jevanđelje je odneto u Rusiju, jer ga je u 19. veku pronašao jedan ruski slavist u skitu manastira Rođenje Bogorodice Marije (otud Marijinsko) na Atosu, na Svetoj Gori. Tako se danas 172 lista nalaze u Ruskoj državnoj biblioteci u Moskvi. Još dva naknadno pronađena lista odneta su u Beč, u Nacionalnu biblioteku.
“Ruka koja piše truli i nestaje kao prah, a pisanje, ako su i gruba slova, ali Božja su, zauvek ostaju.”
Miroslavljevo jevanđelje
“Biblijski tekstovi odigrali su presudnu ulogu ne samo u evangelizaciji srpskoga naroda nego i u formiranju estetike, poetike i čitavog pogleda na umetnost kod Srba.”
Najstarije delo srpske književnosti, spomenik crkvenoslovenske književnosti srpske recenzije, Miroslavljevo jevanđelje, imalo je burnu istoriju. Nastalo je negde u periodu od 1185-1190. godine, a pisano je za potrebe Miroslava, brata Nemanjinog, sina Zavidinog i župana (kneza) Zahumskog od 1171-1197. godine, za njegovu zadužbinsku crkvu sv. Petra i Pavla u Bijelom Polju na Limu.
Istraživači se slažu da je Miroslavljevo jevanđelje verovatno umet­nički najlepša knjiga srpske književnosti.
Iako je ova knjiga najstariji ći­­rilični spomenik na srpskom jeziku, zanimljivo je primetiti da upotrebljeno pismo sadrži već dominantne odlike srpskog pisma, odnosno da je veoma razvijeno i zrelo. Razlikuje se od ruskog, bugarskog i makedonskog pisma tog vremena i odgovara razvoju srpskog glasovnog sistema. Može se, stoga, pretpostaviti da su postojala i druga, ranija jevanđelja na srpskom jeziku, ali da do danas nisu sačuvana, ili da još uvek nisu pronađena. Tako je Miroslavljevim jevanđeljem formirana i “rana srpskoslovenska ortografija” koja se u nauci o jeziku naziva “zetsko-humskom ortografijom”.
“Kada je … prvi Srbin prepisivač starih sveštenih knjiga, jamačno u nekom manastiru radeći, uzeo pri prepisivanju popravljati jezik tih knjiga i unositi u njega osobine svog maternjeg jezika; to je momenat kada se srpska književnost rodila.”

Štampanje psaltira

U prvom periodu štamparstva pojavila se 41 knjiga, od kojih četiri ponovljena izdanja. Od svih tih knjiga samo četiri su četvorojevanđelja, zatim je urađeno desetak Psaltira, a ostalo su crkveno-službene knjige i molitvenici. S obzirom na popularnost i značaj koji je pridavan psaltirima u srednjem veku, nije neobično što je toliko puta štampan i preštampavan.

Rujansko četvorojevanđelje

Ovo četvorojevanđelje je najstarija štampana knjiga na teritoriji Srbije, i veruje se da potiče iz 1537. godine. Štampar je bio monah Teodosije. Iako se danas više ne zna tačno mesto ovoga manastira, pretpostavlja se da je Rujno bilo u blizini Užica, u oblasti koja se od 1980. godine nalazi pod veštačkim jezerom iz koga se Užice snabdeva vodom.

Gavril

Gavril Stefanović Venclović (od oca Stefana, otud Ste­fanović, a na grčkom Stefan znači venac, pa otud Venc­lović) bio je sveštenik, prosvetitelj, ikonopisac, prevodilac i pesnik koji je živeo od 1680 do 1749. godine. Dr Pavle Ivić za njega kaže da je bio “propovednik đurski, komoranski i darovit i neumoran pisac… bogoslov, besednik i pesnik”. Rođen je u Sremu, a već je 1690. godine iz Srema prešao u Sent Andreju, gde je pohađao ikonopisačku i književnu školu kaluđera Kiprijana Račanina (po manas­tiru Rači). Manastir Rača, kraj Drine, bio je skoro jedini preostali rasadnik srpske pismenosti. Kada su i njega Turci spalili 1688. godine, Kiprijan s velikim brojem rukopisa prelazi u Ugarsku. Kada je Gavril 1717. godine završio školu, živeo je kao putujući crkveni besednik (što je u ono doba bilo jedno od zanimanja) po srpskim naseljima u gornjem Podunavlju, u gradovima Sent Andreji, Đuru, Komoranu i Ostrogonu (u današnjoj Mađarskoj). Dok je bio u Sent Andreji bio je jeromonah, a u Đuru oko 1736. godine je kapelan. Godine 1739. došao je u Komoran, u doba verskog progonstva Srba, i tu je bio propovednik kod Šajkaša. Za njega komoranski letopis kaže: “Dođe jeromonah Gavrilo Stefanovič, slavni propovednik iz Sent Andreje.”
Za Gavrila Stefanovića Venclovića slabo se zna. Još manje se zna da je on u srpsku azbuku uveo slova ć, đ i dž, i radio na popravci pravopisa dobrih 100 godina pre Vuka, pa tako bio preteča i Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića. Skoro da se ne zna da je Gavril za sobom ostavio 20.000 stranica rukopisa, od kojih je 7000 na slaveno-serbskom, a 9000 na narodnom srpskom jeziku. Kako su najveći deo njegove pastve činili graničari – šajkaši i njihove porodice, počeo je da zapisuje svoje propovedi onako kako ih je i govorio. Tako su nastale zbirke propovedi Mač duhovni od kojih su sačuvane dve, od ukupno tri knjige.
“Na kraju 17. i početkom 18. veka, naši retki pisci pišu srbuljskim jezikom, kao i Kiprijan ili Jerotej Račanin, kao grof Đorđe Branković, ili srbuljskim i čistim narodnim jezikom kao Gavrilo Stefanović Venclović… On (Venclović) je pre svega dobar pisac, s lakim, jasnim i čitkim stilom… No, što je od osobitog značaja, to je da je on prvi srpski pisac koji se služio čisto narodnim jezikom.”
Gavril Stefanović Venclović je veoma zanimljiva ličnost. On je u svojim propovedima preračunavao rimski novac o kome se govori u Svetom pismu u novac njegovog vremena, objašnjavao je kako su izgledale posude koje su se koristile u Palestini, davao je analizu korena reči, objaš­njavao je jevrejsko računanje vremena u jednom danu, jevrejske dužinske mere i drugo. U Venclovićevim propovedima jezik je veoma blizak narodnom, on uvodi i turcizme i razne druge tuđice.
“Da bi im učinio razumljivijim i bližim stare teološke i druge tekstove, posrbljivao ih je ponekad, tako da je jezik prostih ljudi često bio jezik šajkaških paora pun turskih reči i anahronizama; sv. Petar je tako Judu hteo ‘handžarem’ da ‘pronuzi’ ili potezao ‘kurđelu’, tako je Juda ‘kalauzio’ poteri koja traži Hrista, Hristos je nosio opanke…”
Značaj Venclovićev ogleda se i u mnogim pitanjima koja on razmatra u svojim nedeljnim propovedima, a koja su bila neprimerena njegovom vremenu:
1. Kritički odnos prema kaluđerima;
2. Nepotrebnost praznih crkava;
3. Važnije je pomoći nego prazno bogomoljstvo;
4. Lične vrednosti čoveka iznad su naslednih privilegija plemstva;
5. Trezven stav u odnosu na položaj žene u društvu;
6. Tragične posledice narodnog primitivizma i ne­znanja;
7. Značaj prosvećivanja za spasavanje duša, ali i za racionalan odnos prema stvarnim životnim potrebama;
8. Propovedi s pohvalama radu;
9. Napadanje sujeverja, vračanja i održavanja ružnih pogrebnih običaja (daća).
Za svoj rad on je 1732. godine napisao da je “pisao srbsko prostim jezikom na službu seljakom neknjiževnom…”, što je, zapravo, parafraza apostola Pavla. Venclović je verovao da se jezuitizmu koji se širio u to doba može suprot­staviti samo prosvećivanjem naroda.
U njegovim propovedima postoji nekoliko ciklusa, od kojih su najzanimljiviji oni u kojima su propovedi zapravo slobodno prepričani događaji iz Svetoga pisma. Tako postoje propovedi: Priča o Davidovom grehu; David i Saul; Priča o prekrasnom Josifu; Milosrdni Samarjanin; Šetači po moru; Kladenac Jakovljev (u kojem on čini spoj Staroga i Novoga zaveta); Priča o Sejaču; Vojska vazdušna; Mojseov (Mojsijev) štap; Mana s Neba; Zmija od tuča; Jonatanov med; Avesalom dugokosi; Gedeonove testije; Kći Irodijadina, itd.
“On je govorio s propovedaonice dobrim slušaocima, kmetovima i kmetovskim sinovima, i to jezikom kojim su oni među sobom govorili… On ne samo da je znao prostonarodni jezik, no je umeo i za apstraktne pojmove i za naučno i retorično izražavanje da nađe vrlo zgodne i tačne reči… I nigde se više ne vidi kolika je šteta što je ustavljen prirodni razvitak srpskog jezika i što je narodni jezik zamenjen crkvenim jezikom no u spisima Gavrila Stefanovića Venclovića, prvoga i dalekog prethodnika Vuka Stefanovića Karadžića.”
Veoma je važno reći da je Venclović, za potrebe svojih propovedi, prevodio Sveto pismo na narodni jezik. Tako je nastao obimniji deo njegove zaostavštine, koji datira iz perioda od 1732. do 1746. godine. Očigledno je da Venclovićev stil i jezik u propovedima ima svoje poreklo i da je to, u pravom smislu reči, biblijski stil. Pojedini autori čak prave razliku i u samom zapisivanju jezika:
“Narodni i književni jezik Venclovićevih rukopisa ne razlikuje se samo fonetikom, morfologijom i sintaksom, dakle, čitanjem i praćenjem teksta, već se razlika zapaža i vizuelno… Rukopisi na narodnom jeziku, međutim, retko su pisani ustavnim pismom, već više poluustavom i brzopisom. Venclović je, znači, i grafički razlučivao dva jezika.”
Više od sto godina pre Vuka Karadžića i Đure Daničića, Venclović je prevodio, parafrazirao, odnosno na narodni jezik prevodio i prepričavao biblijske tekstove, i koristio ih kao potku za svoje propovedi. Propovedi na tom jeziku pisao je brzopisom.
“U Venclovićevom obimnom delu nalazi se ustvari jedan slobodan, ali vanredno pesnički i uspeo prevod gotovo cele Biblije, i kada bi se ti odlomci rasuti u vidu citata i parafraza skupili i sistematizovali, mi bismo shvatili da smo imali jedan klasičan prevod Svetog pisma stotinu i više godina pre pojave Vukovog i Daničićevog, a na istom umetničkom nivou. I to na jeziku tačnom i gotovo isto tako čistom kao što je bio jezik dvojice naših klasičnih prevodilaca Biblije…”
Kako kaže prof. Vladimir Mošin u svojoj studiji o Vukovom prevodu Novog zaveta, poređenje Venclovićevog i Vukovog prevoda u većini slučajeva pokazuje tačnost smisla u sličnim rečenicama uz više-manje različit red reči. “Pored sve neustaljenosti u pravopisu, nesigurnosti u oblicima i šarenila u rečniku, zadivljuje Venclovićeva smelost i sloboda u odnosu na primenu kasnijeg Vukovog načela – ne prevoditi reči nego smisao.”
Sav Gavrilov lični rad kao i delovanje drugih sveštenika (Rajić) na kraju 18. veka, pokazuju kako je već tada uveliko bila sazrela potreba za prevodom Svetoga pisma na srpski narodni jezik.

Vukov prevod Novoga zaveta: Godina 1847.

Vuk Stefanović Karadžić se rodio 1787. godine u Tršiću, a umro je januara 1864. godine u Beču. Bio je član deset međunarodnih učenih društava i akademija nauka, počasni doktor nauka, počasni građanin Zagreba i Poreča, počasni član više univerziteta i instituta, i nosilac tri ruska, dva austrijska, jednog pruskog i jednog crnogo­rskog ordena, kao i drugih priznanja.
O Vukovom radu, životu i prevodu Novoga zaveta mnogo je pisano. Sam prevod usko je povezan sa Vukovom jezičkom reformom, tako da je Vuk posle prevođenja Novoga zaveta imao više od jednog neprijatelja: osim što su mu se suprotstav­ljali pobornici staroga pravopisa, prevod nije bio po volji ni dostojnicima Srp­­ske crkve ni države. Tadašnja cen­zura ni­je dopuštala štampanje bez prethodne saglasnosti crk­ve­nih starešina, i mada je Vuk imao saglasnost jednog epi­skopa, to ipak nije bilo dovolj­no. Zato je prevod čekao na izdavanje punih 27 godina, a u međuvremenu je doživeo nekoliko recenzija od strane samoga Vuka.
Na nagovor Jerneja Kopitara (poznatog i kao Vartolomej), sa kojim se upoznao u Beču 1815. godine, i po savetu Lukijana Mušickog, koji je smatrao da će narod i Srpska crkva prihvatiti samo prevod koji podržava Rusko biblijsko društvo, a ne englesko, ili neko drugo zapadno, Vuk stupa u kontakt sa Ruskim biblijskim društvom, putuje u Petrograd, i 1818. godine sklapa sa njim ugovor o prevođenju Novoga zaveta na srpski jezik. Posle samo šest meseci rada, Vuk je predao rukopis. Prevod je načinjen uglavnom sa tzv. slovenskog prevoda, koji je bio potvrđen od crkvenog Sinoda, uz obimne i važne konsultacije sa nema­č­kim Luterovim prevodom i ruskim. Vuk u predgovoru kaže da je, ponekad, konsultovao i deset različitih prevoda na evropske jezike. U prevođenju su mu pomagali Kopitar, i kasnije Franc Miklošić, naročito savetima oko težih mesta.
Ipak, Rusko društvo rukopis vraća 1823. godine, nezadovoljno jezikom Vukovog prevoda, a posle negativne recenzije komisije u kojoj su se nala­zili mitropolit Leo­ntije Lambro­vić, tada bivši srpski mitropolit, arhimandrit Filipović i Atanasije Stojko­vić. Komisija je pre­­vod počela da ispravlja po starom pravopisu, i onda zaključila da je to uzaludan posao, pa je predložila svoj pre­vod.
Posle odbijanja Ruskog društva da mu štampa prevod, Vuk 1824. godine objavljuje Oglede Svetog pisma na srpskom jeziku na dvadeset pet stranica, jer je želeo da javnost vidi njegov rad, kao i da Britanskom društvu učini ponudu za štampanje njegovog prevoda.
Ogledi su štampani u Lajpcigu u 1000 primeraka, a sadržavali su odlomke iz Novoga zaveta. Međutim, sve je bilo uzalud. U Srbiji ni vlast (knez Miloš), ni crkva, kao ni u Austriji Srpska crkva, nisu hteli da daju preporuku za štampanje. Sa druge strane, Biblijsko društvo bez preporuke nije želelo da štampa, jer je austrijska cenzura izričito zahtevala preporuku srpskih crkvenih vlasti.
Zato 1831. godine Vuk izlazi sa novim predlogom: da se njegov prevod štampa za “Srbe Turskoga zakona (za Bošnjake)” kojih je u Bosni tada bilo više od milion ljudi. Međutim, sve ovo vreme Britansko biblijsko društvo je štampalo Stojko­vićev prevod (za koji isto tako nije imalo odobrenje), pa bi objavljivanje Vukovog prevoda bilo štetno po ovaj drugi.
Vuk se 1832. godine obraća Ber­li­­nskom (pru­skom) biblijskom društvu sa istim zahtevom, ali ono zahtev vra­ća londonskoj centrali. Godine 1833. Vuk se obraća NJe­gošu, sa kojim je tada bio u veo­ma dobrim odno­sima. NJegoš mu izdaje pismenu preporu­ku čija je težina bila u tome što je NJegoš već bio novoposvećeni epi­skop crnogorski i brdski. Prema crkvenom isto­ričaru Radoslavu Grujiću “vladika Petar I nosio se takođe mišlju da narod svoj prosveti u hrišćanskom duhu, te je 1826. izrazio želju da se Sveto pismo Novoga zaveta prevede na srpski i u narod raširi”. Vuk NJego­ševu preporuku odmah šalje Bibli­jskom društvu, ali opet nema pozitivnog odgovora. Sledeće, 1834. godi­ne Vuk odlazi u Crnu Goru sa na­me­rom da tamo štampa Novi zavet, ali odu­staje zbog loših te­hni­čkih mo­­gu­­ćno­sti.
I pored mnogobrojnih odbijanja, Vuk i dalje ne odustaje. Preko pri­ja­telja i pozna­nika obraća se Ame­r­i­čkom bi­b­lijskom društvu, odno­sno njihovim predstavnicima koji su tada bili u Srbiji. Oni su, razgovarajući sa ljudima, stekli utisak da je Vukov prevod zaista po­že­ljan i takvu su preporuku poslali u London. Među­tim, Biblijsko društvo 1840. godine ponovo planira (neuspelo) izdavanje Sto­jko­vićevog prevoda.
Zato se 1847. godine Vuk konačno odlučuje da objavi privatno izda­nje. Godina 1847. je i po drugim knjigama dragocena za srpsku književnost. Iste godine izlaze i Pesme Branka Radičevića i Gorski vijenac Petra Petrovića NJegoša.
Posle odobrenja bečke cenzure, Vuk rukopis predaje štampariji u Jerme­ns­kom manastiru (mehitarista) u Beču, sa kojima je i ranije sarađivao. Prvi tiraž je bio dve hiljade primeraka, a Vuk je napisao predgovor i priložio list sa novom srpskom azbukom.
Reakcija je bila brza. Po zahtevu Srpske crkve, kneževska Pope­čite­ljstva (ministarstva) prosve­te i finansija zabr­a­nila su uvoz Vuko­vog prevoda u Srbiju. U obrazlo­ženju je stajalo da je “druga strana” štampala Novi zavet, pri čemu se očigledno misli na jermenski manastir, što je protuma­če­no kao delovanje rimske papske Pro­pa­gande. Među­tim, Bibli­jsko dru­štvo iz Londona 1850. godine otkupljuje od Vuka hiljadu primeraka. Tom prilikom je sklopljen ugovor po kojem Vuk pristaje da iz budućih izdanja Društva ukloni svoj predgovor, kao i da se prevod može dalje štampati i u drugom pismu i veličini – formatu. Prvi tiraž je rasprodat do 1953. godine.
Prema sačuvanim rukopisima, može­mo da rekonstruišemo obim rada i revizija koje je Vuk načinio na Novom zavetu od prvog rukopisa 1819. godine do prvog štampanog izdanja 1847. godine. Zatim je dalje radio i prepravljao ga za izdanje Ogleda 1824. godine, isto tako na ekavici. U rukopisu iz 1829. godine primetno je vraćanje na slavjanoserpsku ortografiju. Rukopis iz 1835. godine (verovatno pripreman za štampanje u Crnoj Gori) ponovo se vraća Vukovom pravopisu, ali je na ijekavici. U rukopisu iz 1845. učinjene su manje ispravke, pa je ta verzija i predata u štampu 1847. godine.
Prvi kritičari Vukovog prevoda bili su zaslepljeni strahom i mržnjom. Knjaz Miloš je smatrao da predstavlja napad na pravoslavnu veru: “On previđa da će težnje takove kojima je Vuk pristao, težnje reformizma, ako im se za vreme ne stane na put u današnja naša zgodna i nezgodna vremena, samo razdor u naš narod useliti, jer on zna i to šta je krvi Nemačku stalo dok je prevod Novog Zavjeta, dok je reformacija prodrla kud je naumila.”
Knjažev savetnik Petronijević je napisao da je knjiga štampana od strane Propagande, da je štetna za pravoslav­lje, a slične stavove izneo je i sekretar srpskoga mitropolita i cenzor knjiga i novina Vasilije Lazić, sa kojim je Daničić polemisao preko novina. Godine 1850. vladika Evgenije Jovanović (koji je nasledio Mušickog, posle njegove smrti) objavio je knjigu O prevodu Novoga Zavjeta Vuka Karadžića, a drugi su u napadima govorili o tome da je Vuk u vezi sa luteranskom crkvom – verovatno zbog korišćenja Lute­rovog prevoda na nemački. Govorilo se da je Vuk plaćeni agent katoličke ili protestantske propagande. Napadi su stigli i iz Rusije, gde je Vukov pravopis shvaćen kao uvođenje latinskog pravopisa, samo prividno zadr­žavajući spoljni izgled ruskih slova, itd. Jedan od poslednjih napada dogodio se samo dve godine pre Vukove smrti u časopisu Svetovid. Tada je optužen kako je od nemačkih luterana primio pare, štampao Novi zavet u Berlinu (1857. godine), a da je u Beograd primerke doneo čovek “druge vere” – protestantski pastir, koji je, ustvari, bio legitimni predstavnik Biblijskog društva. Vuka je najviše branio njegov učenik i sledbenik Đura Daničić, koji je postao čuven po svom spisu Rat za srpski jezik i pravopis, u kome je branio i odbranio Vukov pravopis. Daničić je vodio mnoge rasprave sa Vukovim kritičarima, i uglavnom ih je ućutkivao, koristeći naučni metod komparacije i analogije.
U međuvremenu, Vuk se branio, pisao utuke na utuke, odgovore, molbe, žalbe i “ljubezna pisma”, i radio na reviziji prevoda, pripremajući drugo izdanje. Ono je objavljeno 1857. godine, štampano u Berlinu, u tiražu od 5000 primeraka.
“Ovo izdanje predstavlja Vukovu zadnju reviziju njegova Novoga zavjeta. U tekst su unijete samo neke ma­nje izmjene i ispra­vci. Tehnički, izda­nje je skoro sasvim istovjetno s onim iz 1847. godi­ne.”
Vukov najozbiljniji i najbolji kritičar u to vreme bio je Nikanor Grujić, vladika pakrački, član Matice srpske i Srpskog učenog dr­uštva. On je 1852. go­dine u Zemunu objavio knjigu Primjetve Nikanora Grujića, arhimandrita kuveždinskog, na prevod Novoga Zavjeta, koji je gospodin Vuk S. Karadžić pisao, u kojoj je nabrojao oko tri stotine primedbi na prevod. Vuk je obratio pažnju na ove kritike, iako se o njima u pismu Platonu Atanackoviću loše izjasnio, i u izdanje iz 1857. godine uneo je osam ispravki.
Sledeće, treće izdanje, štampano je posle Vukove smrti, 1864. godine, u tiražu od 5000 primeraka, a redosled poslanica je promenjen u današnji. Ovo izdanje, kao i ostala do 1871. godine, spadaju u lošija, jer je ispravke i korekcije činio Đura Daničić, koji je, unoseći ih, učinio niz drugih grešaka.
“I tako sve hoti­mične izmjene u svi­jem izdanjima Vu­kova Novoga Za­vje­ta od g. 1864. do g. 1871. idu na ra­čun Daničićev, kao što na njegov račun idu i sve nehotične štamparske pogre­ške koje su se u tijem izdanjima pot­kra­le.”
Nauka se o ovim ispravkama veoma nepovoljno izrazila, pa je zato Prosveta štampala kritičko izdanje 1974. godine, a 1987. godine izdavačke kuće Prosveta i Nolit štampale su izdanje iz 1847. godine u (za naše uslove velikom) tiražu od 14 hiljada primeraka.
Godine 1868. Vukov pravopis je zvanično prihvaćen u Srbiji i uveden u školski sistem. Te iste godine prvi put je objavljeno Sveto pismo Staroga i Novoga zaveta na srpskom jeziku.
“Ja ne znam da li u svemu narodu našemu, osim crkava, pedeset kuća imaju Novi zavjet; a osim sveštenstva, koje čita u crkvi i u drugijem različnijem događajima po službi svojoj, ne znam da li se moglo naći i pet ljudi koji su Novi zavjet sav redom pročitali… Ja se nadam da će knjiga ova biti na neiskazanu korist narodu našemu. Iz jevanđelija će narod poznati kako je Hristos na ovaj svijet došao, šta je učio, i kako je sa svijeta ovoga otišao…”

Biblija na narodnom jeziku: Godina 1868.

Kada se pojavilo prvo celovito izdanje Biblije, u Beogradu je odmah prodato zavidnih 1100 primeraka, tako da su i novine zabeležile taj slučaj.
Od prvog izdanja na srpskom jeziku 1868. godine do prvog sledećeg prošle su samo dve godine. A već 1871. godine u Beogradu se pojavljuje treće izdanje u “kojem su pobilježena jednaka mjesta”, koje je pripremio Daničić, što zapravo predstavlja prvu i do sada jedinu konkordanciju po prvom prevodu. U tom obliku Sveto pismo imamo i danas.
Tokom 19. veka štampano je:
na ćirilici:
Novih zaveta – više od 112.000 komada (u Beogradu, Beču, Berlinu i Pešti);
Psaltira – više od 92.000 komada (u Beogradu, Beču i Budimpešti);
Sveto pismo – više od 35.000 komada (u Beogradu i dr.);
delova Svetoga pisma – više od 72.000 komada (u Lajpcigu, Beogradu i Budimpešti);
na latinici:
Novih zaveta – 85.000 komada (u Budimpešti i Beču);
Psaltira – 82.000 komada (u Budimpešti i Beču);
Sveto pismo – 14.000 komada (u Budimpešti i Beogradu);
delova Svetoga pisma – više od 25.000 komada (u Budimpešti, Beču i Beogradu).
Izveštaji predstavnika Biblijskog društva pokazuju da je zanimanje za Sveto pismo bilo ogromno, što se može videti i po štampanim tiražima. Samo 1871-1872. godine prodato je oko 34.000 primeraka Biblije i delova, a sledeće godine više od 30.000.
“Prevodi biblijskih knjiga donose dva velika dobra svakome narodu. Prvo je što narod bolje poznaje nauku Hristovu, te se bolje utvrđuje u veri Hristovoj, a drugo što je Sveto pismo Knjiga nad knjigama, pa tom svojom važnosti stvara književnost gde je nema, ili gde je zatekne daje joj novi život. Prvo se može posvedočiti s tim što se i neznabošci obraćaju na veru Hristovu prevodom Svetoga pisma, kao što i današnji dan biva…

Prevod Novog zaveta Komisije Svetog arhi­jerejskoga Sinoda Srpske pravoslavne crkve: Godina 1984.

Najnoviji prevod Novoga zaveta koji imamo na srpskom jeziku objavljen je 1984. godine, posle 22 godine komisijskog rada visokih dostojanstvenika Srpske pravoslavne crkve, profesora Bogoslovskog fakulteta i profesora Beogradskog univerziteta.
Plan da se pristupi reviziji Vukovog prevoda odavno je postojao, još od sredine druge decenije 20 veka. Međutim, realizaciji se pristupilo tek krajem 1962. godine. Prvobitna ideja je bila da se uradi revizija Vukovog prevoda, ali se od te ideje odustalo nešto kasnije…
Za osnovni tekst – izvornik – odlučeno je da se uzme rukopis koji se nalazi u Istambulu, u sedištu Vaseljenske patrijaršije, a koji datira iz 1904. godine, uz konsultacije s novim kritičkim izdanjima na grčkom: Nestl-Alandovim, Merkovim itd. Za upoređivanje su korišćeni i stari rukopisi srpske jezičke redakcije, Vulgata, Ruski sinodalni prevod, kao i savremeni prevodi na hrvatski, italijanski, bugarski, nemački, francuski, engleski itd. Prilikom izrade prevoda najviše je korišćen Vukov prevod (kao i kritike i analize njegovog rada), prevodi D. Stefanovića, L. Bakotića i E. Čarnića. Zanimljivo je da su korišćena i tri neobjavljena rada: Revizija Vukovog prevoda koju je radio episkop Nikolaj Velimirović za vreme internacije u manastiru Vojlovica kod Pančeva tokom Drugog svetskog rata, zatim delimičan autorski prevod koji se pojavljuje u knjigama Justina Popovića, kao i neobjavljen rad Janka Lukića, koji je Justinu Popoviću bio predat na recenziju.
“Od veoma velike koristi bila je Komisiji i ispravka Vukova prevoda koju su za vreme rata i okupacije izvršili, nalazeći se u internaciji u manastiru Vojlovici u južnom Banatu, blaženopočivši episkop Nikolaj Velimirović i tadašnji jeromonah Vasilije Kostić, kasnije njegov naslednik na žičkoj katedri.”
Novi zavet, u prevodu Komisije sinoda SPC, prvi put je objavljen 1984. godine i zvanično promovisan na Beogradskom sajmu knjiga, u 10.000 primeraka, a u izdanju Svetog arhijerejskog sinoda SPC u saradnji s Britanskim i inostranim biblijskim društvom iz Beograda. Štampan je u tvrdom povezu sa zlatotiskom, maloga formata, sa “začalima” i naslovima u svakom poglavlju. Međutim, ubrzo je ne­prodati tiraž povučen, te se pristupilo reviziji još sasvim novoga prevoda. Istine radi, treba reći da je prvo izdanje ovoga prevoda na zvaničnoj promociji na sajmu i predstav­ljeno kao probno izdanje.
Godine 1990. objavljeno je drugo, ispravljeno izdanje, u 20.000 primeraka, koje je štampalo sarajevsko Oslobođenje u skromnijoj opremi.
Komisija se opredelila da prevod ostane u ijekavskom izgovoru, iako većina srpskog naroda danas govori ekavicom. Možda je razlog tome sva lepota i epska visina ovog dijalekta za koji su se opredelili i Vuk i Daničić.
“… Vukov prevod je, zbog svoje klasične lepote i odomaćenosti u narodu, od početka do kraja najozbiljnije uziman u obzir. U praksi to znači da novi, crkveni prevod, gde god je moguće, ostaje leksički i stilski veran Vukovom prevodu, a gde to nije moguće, onda bar blizak njemu, držeći se, između ostalog, i ijekavskoga narečja našega jezika, narečja na kojem je govorio i pisao Vuk, a koji danas svojim epskim prizvukom i patinom starine pridodaje prevodu onu osobenu ‘biblijsku boju’, onu čar sveštene i uzvišene lepote…”