NOVOZAVETNA ARHEOLOGIJA

“Rodi se Isus u Vitlejemu judejskome, za vreme cara Iroda” (Matej 2:1). A taj car Irod – čija paranoidna vladavina dodaje zastrašujuću pretnju jevanđeoskoj priči – stekao je epitet “veliki” zbog svojih građevinskih poduhvata.
“Irod je jedan od najstrastvenijih graditelja antike.”
Znak prepoznavanja Irodovog graditeljstva bili su ogromni duguljasti kameni blokovi sa glatkim ivicama, zasečeni oko centralnog ispupčenog dela.
Plinije Stariji pisao je da je Irod Jerusalim učinio “najčuvenijim od velikih gradova Istoka”.
Irod se 19. godine p.n.e. odlučio na ogroman poduhvat obnove jerusalimskog hrama. Zbog činjenice da nije Jevrejin, imao je potrebu da ozakoni svoju vlast u očima jevrejskih vođa. Želeo je da njegov hram nadmaši Solomunov.
Irodovih deset hiljada radnika dobili su naređenje da ne diraju staru građevinu. Služba u hramu nije smela da se prekida dok se građevina koju je zamislio ne podigne. Koliko je god to bilo moguće, delovi za najsvetiji deo hrama bili su pripremani van gradilišta, pre nego što su, uz pomoć hiljadu kola, prevezeni na njihovo mesto. Središnja građevina sledila je Solomunov obrazac: trem, središnja dvorana i Svetinja nad svetinjama. Bila je duga 50 metara, sa tremom iste širine i visine, sagrađena od belih kamenih blokova ukrašenih zlatom.
Da bi ostvario ovaj raskošan građevinski poduhvat – uključujući i dvorišta u kojima bi se hodočasnici mogli skupljati – bilo je neophodno da stvori ogromnu zaravan na mestu prvog hrama, sa potpornim zidovima oko nje.
Veličina popločane oblasti na kojoj je sagrađen Zorovaveljev hram – a verovatno i Solomunov – bila je udvostručena.
Prema zapadu, zaravan se pružala u Tiropoeonsku dolinu. Ser Čarls Voren (Charles Warren) je u periodu od 1867. do 1870. godine iskopavao potporni zid, koji je bio ugrađen u stenovito tle. Veliki deo tog zida još uvek može da se vidi: to je Zapadni zid ili Zid plača. Neki od blokova koje je koristio Irod su oko 5 metara dugački i oko 4 metra široki.
Na drugoj strani Tiropoeonske doline bilo je zapadno uzvišenje na kojem su sagrađene mnoge raskošne kuće. Edvard Robinson (u periodu od 1848. do 1852. god.) pronašao je ostatke dva svoda. On veruje da su oni ono što je ostalo od velikog vijadukta koji je povezivao uzvišenje hrama sa zapadnim uzvišenjem i tako prelazio preko doline.
Od 1968. godine iskopavanja koja je obavljao poznati arheolog Benjamin Mazar (Benjamin Mazar) ukazuju da su ti svodovi bili deo velikog stepeništa koje je vodilo u dolinu. Izvesno postoji dokaz da je postojalo jedno takvo stepenište. Ipak, Josif Flavije (Judejski rat, XV, ix 3) upućuje na veličanstvenu zaravan koju je izgradio Irod na zapadnom uzvišenju i na vijadukt koji premošćuje dolinu i spaja se sa hramom. Za Vilsonov luk se takođe pokazalo da je bio jedan u nizu zasvođenih ulaza na putu od hrama do zapadnog uzvišenja.
Istočni potporni zidovi su se dizali oko 140 metara nad Kedronskom dolinom. Ketlin Kenjon ukazuje da se, od jugoistočnog ugla jerusalimskih zidova, Irodova građevina vidi u dužini od oko 180 metara. Irodova zaravan je “potpuno prekrila” Solomunovu i Zorovaveljevu. Ostali su samo retki tragovi Zorovaveljevog hrama.
Plativši svoj “dug” Bogu, Irod je nastavio da plaća svoj dug Cezaru. Severno od prelepog hrama sagrađena je ogrom­na, ružna ali funkcionalna tvrđava. Zbog svoje veličine je dominirala nad hramom. Irod je ovo utvrđenje nazvao “Antonija”, po Marku Antoniju.
Ispod manastira Sionskih sestara, od 1903. do 1904. godine je iskopano rimsko dvorište. Do skoro se verovalo da je ovaj Litostratos bio “Gavata” (Jovan 19:13), dvorište Pretorijuma. Kasnije, 1982. godine, jedan stručnjak je otišao još dalje i rekao: “Ovaj pločnik je… predstavljao Pilatovu sudsku dvoranu iz koje je Isus odveden na krst”. Arheolozi sa Hebrejskog univerziteta su smatrali da je Litostratos “pločnik foruma (centralnog trga)”.
To, međutim, nije uverilo britanske i američke stručnjake, koji su ukazivali na blizinu “kaldrme” i dvaju rezervoara za vodu (potpuno iskopanih i neosporno u sastavu Irodove tvrđave).
U Jerusalimu je Irod sagradio i palatu za sebe (smeštenu unutar sadašnje Jafa-kapije). Sačuvan je deo jedne njene kule.
Obalski grad Cezareja bio je još jedan od Irodovih podviga. Između 25. i 13. godine p.n.e. Irod je tamo nadgledao građenje novog grada i moderne luke. Odlučio je da koristi za to vreme najmodernije principe građevinarstva. Više pristaništa sagrađeno je da bi se sidrili brodovi, zajedno sa skladištima i konačištem za mornare.
Do danas su sačuvani neki od ogromnih blokova krečnjačke stene, veličine 15 puta 3,5 metra, koji su bili deo velikog zida sagrađenog da sačuva luku od nemirnog mora. Naj­upečatljiviji od svega je vodovodni sistem, koji je potpuno iskopan.
Nakon smrti Iroda Velikog, Cezareja je postala glavno sedište rimskih upravitelja, i tako je bilo od 6. do 66. godine. Apostol Pavle se tamo susreo sa Filiksom, Fistom i Agripom (Dela 23:23 – 26:32).
Jedno od najfascinantnijih otkrića iz vremena obnove amfiteatra, jeste kameni natpis koji nosi ime Pontija Pilata.
Oko tri kilometra zapadno od starog Jerihona, Irod je sagradio svoju zimsku palatu. Ona je iskopana 1949. godine i najbolje se vidi sa starog, prvobitnog puta iz Jerusalima za Jerihon, koji vijuga nadole ka Jordanskoj dolini kroz pejzaž nalik mesečevom.
Tek nakon iskopavanja iz 1973. godine postalo je jasno da je to zapravo zimska palata sagrađena karakterističnim Irodovim stilom, u kojoj su prebivali Irod i njegovi naslednici.
Na pustom mestu, visoko u planinama istočno od Mrtvog mora, Irod je ponovo izgradio zlokobnu tvrđavu-palatu Maherus, da bi sebi osigurao naročitu bezbednost.
Zapadno od Mrtvog mora, na zaravnjenom vrhu planine, on je sagradio jedan utvrđeni grad. U početku su Masadu utvrdili Makabejci. Oko ovog samostalnog, uvrđenog grada nalazila se strma litica visoka oko 400 metara prema zapadnoj obali Mrtvog mora.
Na severnom kraju sagradio je trostruku palatu – po letnjikovac na svakoj od tri terase ispod vrha stena i podalje od nemilosrdnog sjaja sunca. Nakon pada Jerusalima 70. godine n.e. zeloti su tri godine pružali otpor u Masadi dok rimski general Silva, koristeći jevrejske robove koji su radili u En-Gediju, nije sagradio ogroman plato i upao u “neosvojivu tvrđavu”. Sa izuzetkom šačice žena i dece, svi branioci su izvršili samoubistvo.
Irod je 27. godine p.n.e. započeo građevinske radove u Samariji. Izgradio je novi grad opasan zidovima dugim četiri kilometra, sa kulama na određenom rastojanju.
Irod je umro 4. godine p.n.e., nedugo posle zapovesti da se pobiju nevina deca u blizini Vitlejema. Sahranjen je pod Irodionom. Irodion je bio Irodova letnja palata sagrađena na vrhu veštačkog uzvišenja u pustinji južno od Vitlejema. Iskopavanje koje je tamo obavljeno od 1962. do 1967. godine otkrilo je veliku kružnu palatu.
Irodov Jerusalim je imao amfiteatar, hipodrom, pozorište, javne trgove i nove popločane ulice i kolonade koje su pokrivale velike površine. Mnogo toga još uvek čeka lopatu arheologa.
U Hebronu (ili Hevronu) se nalazi skoro netaknuta Irodova građevina. Velika struktura koju je Irod sagradio iznad Makpelske pećine (u kojoj su grobovi Avrama, Sare, Isaka, Reveke, Jakova i Lije) nekako je izbegla vekovna pustošenja osvajača (možda zato što je ona sveta za muslimansku, hrišćansku i jevrejsku religiju).
Veliki deo posla oko jerusalimskog hrama dovršen je do 9. godine p.n.e. Međutim, sav posao nije završen do 64. godine n.e., samo dve godine pre nego što je počela pobuna Jevreja. Irodov hram je tokom pobune korišćen kao tvrđava ustanika i zato je postao meta napada Rimljana. Tit, sin rimskog cara Vespazijana, osvojio je do avgusta 70. godine ceo Jerusalim – osim hrama. Zeloti nisu želeli da se predaju. Uprkos izričitoj Titovoj naredbi, rimski vojnici su zapalili drvenu građu hramskih građevina i ubacili baklju u samu Svetinju nad svetinjama. Vatra je besno gorela; čak se i zlato rastopilo. Uništenje je bilo tako temeljno da doslovno nije ostao kamen na kamenu. Upravo onako kako je Isus prorekao (Matej 24:1, 2).

POTVRĐENA TAČNOST NOVOG ZAVETA

Glavne lokacije koje su povezane sa Isusovom službom u Galileji, Judeji i okolonim oblastima su jasno identifikovane. Što se tiče položaja Vitlejema, Nazareta, Galilejskog jezera, Kane, Naina, Kapernauma i Horazina, “ne može biti razumne sumnje”.
Veći deo Isusove službe u Galileji bio je usredsređen oko Kapernauma. Iskopine ovog nekada uspešnog trgovinskog centra protežu se oko kilometar i po duž obale Galilejskog jezera. Najpre je bila iskopana i delimično restaurirana stara sinagoga. Izgrađena od belog krečnjaka – nasuprot domaće stene, crnog bazalta – a u rimskom stilu. Godinama se pretpostavljalo da je to bila sinagoga iz prvog veka, toliko mnogo puta pomenuta u četiri jevanđelja i izgrađena o trošku rimskog centuriona (Luka 7:5).
Datiranje ostalih sinagoga u Galileji dovelo je arheologe do sumnje da je sinagoga u Kapernaumu iz prvog veka. Sada se pretpostavlja da su u vojnim pohodima Vespazijana i Tita, u Galileji sve sinagoge bile sistematski uništene. Međutim, istraživanja načinjena 1986. i 1987. godine ispod postojećih ruševina, pokazala su da je, kao što se i moglo očekivati, jedna sinagoga bila sagrađena na ruševinama druge. Stoga, iako sadašnje vidljive ruševine gotovo u potpunosti potiču iz četvrtog veka, one potiču od sinagoge koja je sagrađena na mestu na kojem je bila sinagoga iz prvog veka, koju je predvodio Jair i u kojoj je Isus učinio neka od svojih čuda.
Oko obala Galilejskog jezera, od dvadeset naselja (svako sa više od 20.000 stanovnika) koja su postojala u Isusovo vreme, samo je jedno opstalo do danas. NJega je sagradio između 14. i 22. godine Irod Antipa i dao mu naziv Tiberijada ili Tiverijada, po rimskom cezaru Tiberiju. Antipa ga je sagradio preko starog jevrejskog groblja. Iz tog razloga, pobožni ljudi su ga zadugo izbegavali tokom prvog veka. Ustvari, mada je ovo naselje pomenuto u jevanđeljima, ne postoje dokazi da je Isus tamo propovedao. Posle pada Jerusalima 70. godine, Tiverijada je postala glavni jevrejski centar učenosti.
Među novozavetnim piscima, Luka se najviše potrudio da iznese događaje iz Isusog života i rasta rane crkve u odnosu na pozadinu svetovne istorije. Zbog toga su kritičari iz 19. veka Luku podvrgli najintenzivnijem ispitivanju. Ako se ospori verodostojnost Lukinih izveštaja u njegovom jevanđelju i knjizi Dela apostolska, i istorijska verodostojnost celog Novog zaveta biće potkopana.
F. K. Baur iz Tibingenške škole tvrdio je da izjave u Delima apostolskim “mogu jedino biti posmatrane kao namerna odstupanja od istorijskih činjenica”. Drugi istraživači i arheolozi, od kojih je najznačajniji ser Vilijam Remzi (William Ramsay), započeli su svoja istraživanja o istorijskoj tačnosti dveju Lukinih knjiga, naročito Dela apostolskih. Remzi je krenuo od krajnjeg skepticiz­ma u odnosu na biblijske spise: “Započeo sam sa nepovoljnim mišljenjem o tome, jer me je oštroumnost i očigledna potpunost tibingenske teorije za jedno vreme potpuno ubedila.” Međutim, posle pažljivog i marljivog istraživanja knjige Dela apostolska i topografije, starina i društvenog života Male Azije, Remzi je mogao da dâ sledeću izjavu: “Postepeno mi je postajalo jasno da je biblijski izveštaj u različitim detaljima pokazao fascinantnu tačnost.”
Ono što je preusmerilo razmišljanje Remzija i cele generacije biblijskih stručnjaka bilo je saznanje da su arheološka istraživanja pokazala da su istorijski, geografski, topografski i politički pojmovi i činjenice iz Lukinih knjiga – potvrđeni u najsitnijim detaljima.
Tibingenska škola se okomila na tačnost Lukinih knjiga, sa naglaskom na dva pitanja: (1) Datiranju Hristovog rođenja: “U to vreme pak iziđe zapovest od ćesara Avgusta da se popiše sav svet. Ovo je bio prvi popis za vladanja Kirinova Sirijom.” (Luka 2:1,2). (2) Datiranju početka javnog rada Jovana Krstitelja: “U petnaestoj godini vladanja ćesara Tiverija, kad beše Pontije Pilat sudija u Judeji i Irod četverovlasnik u Galileji, a Filip brat njegov četverovlas­nik u Itureji i Trahonitskoj, i Lisanija četverovlasnik u Avilini, za poglavara svešteničkih Ane i Kajafe, reče Bog Jovanu sinu Zarijinu u pustinji…” (Luka 3:1,2).
Svi biblijski stručnjaci su dugo prihvatali da je, prilikom uvođenja podele vremena na periode “pre i posle Hrista”, datum Hristovog rođenja pogrešno proračunat za četiri do šest godina. Zbog toga činjenica da je Irod Veliki vladao od 37. godine p.n.e. do 4. godine p.n.e. ne predstavlja problem nijednoj školi biblijskog tumačenja. Međutim, F. C. Baur je istakao da je nemoguće da se svetski popis i uprava Kirina nad Sirijom preklope sa vladavinom Iroda Velikog.
Posle više godina istraživanja, Remzi je mogao da veoma jasno objasni ove očigledne teškoće. On je ukazao da Luka koristi sadašnje vreme za označavanje namere i da to znači “da je Avgust naredio da se popis stalno preduzima”, to jest, da se postavi princip sistematskog popisa u Rimskom svetu, a ne da se načini poduhvat za preduzimanje jednog, opštesvetskog popisa. On je pokazao detaljne zapise ovih popisa koji su se ponavljali u Egiptu. Dalje, obezbedio je dokaze da su popisi obično organizovani u razmaku od četrnaest godina. On je čak otkrio da je popis zbog kojeg su Marija i Josif krenuli na put iz Nazareta za Vitlejem verovatno kasnio dve godine. Posebne okolnosti u Palestini i Siriji, tvrdi Remzi, objašnjavaju odlaganje popisa u Irodovom carstvu.
Slično tome, Remzi se na oštrouman način bavi Baurovom tvrdnjom da Kirin nije bio guverner Sirije u godini Hristovog rođenja, 4. godine p.n.e., nego da je njegova služba počela nekoliko godina kasnije. Remzi je pronašao da grčka reč koja je prevedena kao “guverner” (Luka 2:2) podrazumeva samo “nadzor”. On je našao zapise koji dokazuju da je Kirin “nadzirao” Siriju tokom dva odvojena perioda. Profesor F. F. Brus je, vek i po kasnije, ispitao Remzijev dokaz. On je našao još rukotvorina koje potvrđuju gledište da je Kirin, zapravo, bio carski izaslanik u Siriji tokom završnih godina vladavine Iroda Velikog.
U tibingenskom napadu na tačnost Dela apostolskih, ismevana je ideja da se dogodila “velika glad”, “po vasionom svetu; koja i bi za Klaudija ćesara.” (Dela 11:27,28). Remzi je u spisima rimskog istoričara Svetonija otkrio mnogo izveštaja o cenama tokom perioda gladi u vreme cezara Klaudija. U delima Diona Kasijusa i Tacita, on je pronašao izveštaje o dva perioda gladi u Rimu, kao i o gladi na drugim mestima u svetu Mediterana. Remzi je otkrio kod Jevsevija izveštaje o gladi u Grčkoj. Otkrio je natpis u Maloj Aziji o rasprostranjenoj gladi u rimskim provincijama tokom vladavine Klaudija. Ustvari, on je pronašao da su carsku vladavinu Klaudija (41-54. godine) neki naslednici označili kao period sa lošim žetvama, što je prouzrokovalo ozbiljnu glad. On je povezao jednu takvu glad sa sakupljanjem priloga koje je načinio Pavle 46. godine, za potrebe crkve u Jerusalimu.
Na svom prvom misionarskom putovanju, Pavle je posetio Kipar. U toku 25 godina Kipar je imao četiri različita tipa rimskog upravljanja. Očigledno je da je Luka bio dobro upućen u politička kretanja, pa je tačno navodio titule rimskih činovnika, kao na primer u Delima 13:7. Namesnikovo ime je bilo Sergije Pavle (Sergius Paullus). Među Remzijevim otkrićima bio je jedan zapis koji je sadržao ime ovog namesnika.
Nije se znalo gde su bile granice između provincija u Maloj Aziji u vreme Pavlovih misionarskih putovanja. Remzi je pokazao da je Luka bio precizan u svom izveštaju i u odnosu na geografske i u odnosu na političke granice. U izvesnim pojedinostima osporena je Lukina tačnost, ali arheološka otkrića Remzija i njegovih naslednika dokazala su da je Luka bio u pravu, a ne skeptici iz devetnaestog i dvadesetog veka.
Remzi je ovim rečima zaključio svoje iscrpno ispitivanje istorijskih podataka iz knjige Dela apostolska:
“Luka je istoričar prvog reda; ne samo da su njegove izjave dostojne poverenja, već on poseduje osećaj umešnog istoričara. On uspešno uviđa u kojoj meri je neki događaj važan, on ‘hvata’ značajne i kritične događaje i daje im više prostora u svojim spisima, a tek površno dotiče ili potpuno izostavlja mnogo toga što je bilo beznačajno za njegovo pripovedanje. Ukratko, ovaj autor bi trebalo da bude svrstan među najveće istoričare.”
Po ko zna koji put, Biblija je bila u pravu – a kritičari su pogrešili.